Bursztyn bałtycki – wintydżowy surowiec z klasą

Powiedzenie „moda zawsze zatacza koło” jest już mocno wyświechtane, ale trzeba przyznać, że wciąż się sprawdza. Bez względu na to czy mówimy o modzie, designie czy architekturze, co kilka dekad obserwujemy powrót pewnych trendów. Jeśli chodzi o ostatnie sezony, to na przykład w modzie męskiej mogliśmy zaobserwować powroty spodni z zakładkami, marynarek dwurzędowych, kurtek dżinsowych, akcesoriów w kolorze złotym (tu o tym pisałem). W architekturze wnętrz wraca z kolei moda na meble z lat 50-70, z charakterystycznym wysokim połyskiem. Jeszcze kilka lat temu były symbolem kiczu i ludzie nawet nie chcieli ich palić w piecach, bo pokryte były grubą warstwą lakieru, a dzisiaj są sklepy wyspecjalizowane w sprzedaży takich mebli, co świadczy o tym, że ludzie na nowo chcą je mieć w swoich mieszkaniach i płacą za nie spore kwoty.

BURSZTYN = CEPELIA I KICZ?

Podobną drogę przeszedł bursztyn – jeden z naszych największych skarbów narodowych – choć jego historia jest znacznie dłuższa niż wspomnianej meblościanki, ale o tym nie każdy wie. Wiele młodych osób kojarzy bursztyn z kiczowatymi pamiątkami z nadmorskich straganów albo mało gustownymi naszyjnikami babci/cioci z drugiej połowy ubiegłego wieku. Zresztą muszę przyznać, że ja również przez wiele lat miałem taki „cepeliowaty” obraz bursztynu w mojej głowie, a przecież to jeden z najciekawszych surowców naturalnych, który przez minione stulecia był wykorzystywany nie tylko w biżuterii codziennej, ale także w małych i dużych dziełach sztuki sakralnej i użytkowej. Ponieważ sam uwielbiam przedmioty z historią (pseudonim Vintage do czegoś zobowiązuje), a dodatkowo lubię promować polskie produkty, to z przyjemnością przyjąłem zaproszenie od Miasta Gdańsk na kilkudniową wizytę w tym mieście, podczas której miałem poznać historię i nowe oblicze tego cennego surowca.

fot. Marcin Michno

Słowo cenny ma w tym przypadku znaczenie także dosłowne, bo przez ostatnie 10 lat cena grubszych frakcji bursztynu bałtyckiego poszła w górę o kilkaset procent i obecnie jest to jeden z najdroższych surowców jubilerskich na świecie. Mamy tu zatem klasyczny przykład z serii „cudze chwalicie, swego nie znacie”.  Wydawać by się mogło, że rodzima branża bursztynnicza może się tylko z tego cieszyć, ale nie do końca tak jest. Wysoka cena surowca powoduje wzrost cen wyrobów z jantaru, co z kolei nie zawsze jest akceptowane przez klientów detalicznych, szczególnie tych z Polski, którzy bursztyn nadal kojarzą jako tanią pamiątkę z wakacji. W branży mówi się o tym, że obecne ceny bursztynu są absurdalne i wiele pracowni sięga po znacznie tańsze żywice imitujące bursztyn lub tzw. bursztyn prasowany (coś jak skóra wtórna w branży obuwniczej). Najciekawsze i najdroższe wyroby trafiają na rynki zagraniczne, a Gdańsk ma w tym duży udział, bo około 70% światowej produkcji biżuterii z bursztynu powstaje właśnie tu. Największym eksportowym odbiorcą są Chiny.

DLACZEGO BURSZTYN JEST TAK WYJĄTKOWY?

Niezwykłość bursztynu polega na tym, że każdy jego kawałek jest inny i nie ma możliwości by stworzyć dwa identyczne produkty. Podczas procesu obróbki jest on jedynie oczyszczany i szlifowany, natomiast cała struktura bryłki stworzona przez naturę pozostaje niezmienna od ponad 40 milionów lat. Ponadto barwa jantaru bałtyckiego jest wyjątkowa: od jasnożółtego, przez pomarańcz, zieleń, brąz, aż do koloru wiśniowego. Żaden inny bursztyn nie jest tak różnorodny pod tym względem. Branża jubilerska lubi bursztyn, gdyż jest on bardzo łatwy w obróbce.

Warto też wspomnieć o jeszcze bardziej wyjątkowych bryłach jantaru, a mianowicie o bursztynach z inkluzją. To bardzo cenione okazy kolekcjonerskie, w których zatopione są owady, rośliny, jaszczurki, pióra i inne ślady istot żywych oraz roślin sprzed ponad 40 milionów lat. Poza tym, że taki bursztyn po oszlifowaniu wygląda bardzo efektownie, to jest także bardzo cennym materiałem dla instytucji zajmujących się badaniem historii Ziemi. Bryły z rzadkimi inkluzjami osiągają bardzo wysokie ceny sprzedaży.

SKĄD SIĘ WZIĄŁ BURSZTYN?

Cofnijmy się w czasie jakieś 40-45 milionów lat, czyli do epoki eocen. Większość dinozaurów już wymarła, ale na ziemi nie żyją jeszcze ludzie. Teren na którym dzisiaj leży Polska, częściowo pokryty jest morzem. Panuje tu ciepły i tropikalny klimat. Ląd w miejscu dzisiejszej Skandynawii porastają wysokie drzewa iglaste, są to pradawne sosny, modrzewie i świerki. Drzewa te żywicują z wielką intensywnością prawdopodobnie na skutek wybuchów wulkanicznych oraz dużego zanieczyszczenia powietrza. Żywica wypływa na zewnątrz pnia i zastyga w postaci tzw. nacieków zewnętrznych (krople i sople), które przez lata zwiększają swą objętość, twardnieją i zamieniają się w twarde bryły. One z kolei odpadają od powalonych lub spróchniałych drzew i trafiają do wody na podmokłych terenach.

W wyniku ruchów lodowcowych oraz nurtu rzek, żywica zostaje rozrzucona po całej Europie. Najwięcej bursztynu bałtyckiego osiada na terenach dzisiejszego Obwodu Kaliningradzkiego (to podobno tam jest 90% światowych złóż bursztynu) i Polski północnej. Żywica leżakuje pod wodą i pod ziemią przez wiele milionów lat. Pierwsze ślady wykorzystania bursztynu bałtyckiego przez ludzi pochodzą z okresu starożytności. Wykonywano z niego paciorki, amulety a także mikstury lecznicze. Bursztyn szybko stał się bardzo cennym towarem i jednostką handlową. Jeszcze w starożytności powstał tzw. Szlak Bursztynowy, którym transportowano ten cenny surowiec znad Morza Bałtyckiego i Morza Północnego na południe Europy. Bursztyn bałtycki przez wiele stuleci był symbolem zamożności. Zapisał się on w historii także jako materiał użyty do wykonania słynnej Bursztynowej Komnaty, często zwanej ósmym cudem świata. O tym niezwykłym dziele powstało mnóstwo legend, książek i filmów dokumentalnych.

JAK POZYSKUJE SIĘ OBECNIE BURSZTYN?

Z danych Państwowego Instytutu Geologicznego wynika, że w Polsce mamy złoża ponad 1000 ton bursztynu, a ich wartość jest szacowana na kilkanaście miliardów złotych. Mało kto o tym wie, że ponad 90% złóż zlokalizowanych jest na Lubelszczyźnie, jednak na chwilę obecną tereny te nie są w zasadzie eksploatowane przez firmy zajmujące się pozyskiwaniem bursztynu. Zdecydowania większość rodzimego surowca pochodzi z Pomorza, a dokładniej z Gdańska, który nie bez powodu nazywany jest światową stolicą bursztynu. Szacuje się, że w samym Trójmieście jantar daje kilka tysięcy miejsc pracy.

Jeśli chodzi o Pomorze, to istnieją dwa podstawowe sposoby pozyskiwania bursztynu. Pierwszy z nich to plaża i morze. Gdy tylko nadchodzi okres sztormów, to wschodnie plaże Gdańska zapełniają się poławiaczami bursztynu, którzy wyposażeni w wodery wędkarskie (wysokie kalosze) i kaszorki (podbieraki) penetrują przybrzeżne płycizny i plaże szukając bryłek bursztynu wyrzucanych przez prądy morskie. Dokładnie w taki sam sposób szukano bursztynu niemal sto lat temu. Podczas mojej wizyty w Gdańsku miałem okazję spróbować sił w poławianiu bursztynu tą metodą.

Drugie źródło bursztynu to złoża podpowierzchniowe, które eksploatuje się metodą odkrywkową (w przypadku zalegania bursztynu na niewielkiej głębokości) oraz hydrauliczną. Ta druga metoda jest obecnie najpopularniejsza, a polega ona na tym, że w uprzednio wydrążone w ziemi otwory wtłacza się wodę pod dużym ciśnieniem, która wypłukuje większe frakcje, w tym także bryłki bursztynu. Metoda hydrauliczna wywołuje sporo kontrowersji, ponieważ prowadzona w sposób niewłaściwy może zniszczyć tereny na których prowadzone są prace. Z takimi problemami zmaga się Ukraina, gdzie masowa eksploatacja bursztynu powoduje ogromne spustoszenie terenu.

BURSZTYN A MODA MĘSKA

Bursztyn jest surowcem, który już kilkadziesiąt lat temu był wykorzystywany do produkcji stylowych dodatków dla mężczyzn. Były to głównie fajki, papierośnice, elementy ozdobne lasek, spinki do mankietów i krawatów oraz szpilki do krawatów. Szczególnej urody są przedmioty w stylu art deco z pierwszej połowy ubiegłego wieku. Wiele z nich osiąga zawrotne ceny w domach aukcyjnych, co potwierdza wysokie walory tego surowca.

Ale bursztyn w zasadzie zniknął z mody męskiej w latach 90. Był to okres gdy polscy klienci zachłysnęli się produktami zagranicznych firm, a bursztynowe spinki do mankietów kojarzyły się bardziej z Cepelią niż stylowym dodatkiem. Obecnie bursztyn powraca do łask polskich firm jubilerskich i coraz więcej mężczyzn docenia ten nieco oldskulowy surowiec. Najczęściej jest on łączony ze srebrem.

Czy bursztyn ma szansę odzyskać dawną popularność? Moim zdaniem w segmencie mody damskiej bez wątpienia jest to prawdopodobne, aczkolwiek wiele zależy od pomysłów projektantów biżuterii na wykorzystanie tego charakterystycznego surowca. Podczas mojej wizyty w Gdańsku miałem przyjemność odwiedzić Wydział Architektury i Wzornictwa Akademii Sztuk Pięknych, która staje się najbardziej opiniotwórczym ośrodkiem kształtowania nowej stylistyki oraz projektów implementacji wzornictwa bursztynowej biżuterii. Byłem bardzo pozytywnie zaskoczony kolekcjami zaprojektowanymi przez studentów tego wydziału, bo pokazują one zupełnie inne, nowoczesne oblicze bursztynu i w takiej formie bez wątpienia ma on szansę zainteresować młodszych klientów. Mam nadzieję, że choć część z nich trafi do sprzedaży.

Projekty studentów gdańskiej ASP z wykorzystaniem bursztynu bałtyckiego; zdjęcia z albumu Trend Book 2016 wydanego przez Urząd Miasta Gdańsk.

Jeśli chodzi o męską biżuterię z bursztynu, to jest to produkt bardzo niszowy i trudno tutaj liczyć na wzrost popularności. Po prostu koszule na spinki nie są u nas popularnym produktem, a w zasadzie jest to jedyny dodatek, który daje duże możliwości na wykorzystanie bursztynu w męskich akcesoriach. Niszowość tego produktu widać także w sklepach z biżuterią. Podczas mojej wizyty w Gdańsku odwiedziłem kilka sklepów jubilerskich wyspecjalizowanych w bursztynie i w zasadzie w żadnym z nich nie znalazłem spinek, które chciałbym kupić. Ich design jakby zatrzymał się w latach 90. Nie wiem, może odwiedziłem niewłaściwe miejsca, a może po prostu zainteresowanie takimi produktami jest tak małe, że pracownie jubilerskie skupiają się na damskim asortymencie.

Znacznie lepiej wygląda to sklepach internetowych, gdzie bez trudu odnalazłem kilka wzorów, które chciałbym mieć, co jeszcze kilka lat temu nie było takie proste. Pamiętam jak kiedyś szukałem jakiś ładnych spinek z bursztynem do poradnika prezentowego i nie znalazłem nic godnego uwagi. Obecnie jest tego znacznie więcej i widać, że bursztyn powoli wraca do męskich kolekcji biżuteryjnych. Jeśli zainteresował was temat spinek z bursztynem, to zajrzyjcie tu: Bizuleria.eu, Studiott.pl, Zanadedign.eu, Twojabizuteria.pl. Piękne egzemplarze męskich spinek można znaleźć także w antykwariatach, na targach staroci i na aukcjach internetowych.

Spinki srebro + surowy bursztyn, fot. bizuleria.eu

Srebro + bursztyn bałtycki, fot. bizuleria.eu

Srebro + bursztyn, fot. studiott.pl

Srebro + bursztyn, fot. twojabizuteria.pl

BURSZTYNOWE MIEJSCA WARTE ODWIEDZENIA

Na koniec chciałbym w skrócie wymienić miejsca, które warto odwiedzić podczas wizyty w Gdańsku, jeśli zainteresował was temat bursztynu bałtyckiego.

Muzeum Bursztynu

Muzeum w tym roku obchodzi 10-lecie istnienia. Niezwykle ciekawy budynek z mroczną historią i piękna ekspozycja pokazująca historię bursztynu bałtyckiego. Wisienką na torcie jest piękny widok na ulicę Długą z najwyższego piętra muzeum.

Wystawa ?Bursztyn. Dzieła. Myrta?

Jeśli Rosja chwali się światu repliką Bursztynowej Komnaty (jej stworzenie zajęło 24 lata i pochłonęło 12 milionów dolarów), to my możemy się pochwalić niezwykłą kolekcją Lucjany Myrty – prawdopodobnie najbardziej znanego współczesnego bursztynnika, który w tym roku świętuje 70 urodziny. Bursztynem zajmuje się już 50 lat i dopiero teraz zdecydował się publicznie pokazać większość najcenniejszych eksponatów z posiadanej kolekcji, która na co dzień przechowywana jest w jego sopockiej willi. By zobrazować skalę tej kolekcji wystarczy porównać wspomnianą Bursztynową Komnatę i najbardziej znaną pracę Myrty, czyli Bursztynowy Skarbiec. Do stworzenia jednego i drugiego dzieła zużyto mniej więcej tyle samo materiału – 6 ton jantaru – a przecież to tylko jedna z wielu prac sopockiego bursztynnika. Jeśli zainteresował was temat bursztynu bałtyckiego i będziecie w Trójmieście, to koniecznie zobaczcie wystawę „Bursztyn. Dzieła. Myrta” (dostępna w Europejskim Centrum Solidarności do 12 września)

Stadion Energa

Jedna z najciekawszych, choć mniej oczywistych bursztynowych atrakcji Gdańska. Przez wielu uznawany za jeden z najładniejszych stadionów Europy i trudno się z tym nie zgodzić. Inspiracją dla projektantów był oczywiście bursztyn. Fasada stadionu zbudowana jest z 17 tysięcy płytek poliwęglanu komorowego w sześciu odcieniach jantaru. Podczas zwiedzania stadionu można zobaczyć szatnie zawodników, areszt, loże VIP, no i oczywiście płytę stadionu. Dużą atrakcją jest także kolejka tyrolska, której lina rozpięta jest pomiędzy trybunami stadionu. Korzystałem i polecam.

Ćwiczymy karne przed jutrzejszym finałem. Kto w rozpozna bramkarza? #mrvintage #gdansk #ilovegdn #stadion

Zdjęcie zamieszczone przez użytkownika Michał Kędziora (@michalkedziora) 9 Lip, 2016 o 7:26 PDT

Podobno zatrzymam się bezpiecznie 100 metrów dalej. #kolejkatyrolska #nalinie #gdansk #stadion #ilovegdn

Zdjęcie zamieszczone przez użytkownika Michał Kędziora (@michalkedziora) 9 Lip, 2016 o 11:40 PDT

Gdańska Piąta Aleja

Tak często jest nazywana niezwykle urokliwa ulica Mariacka. W mojej ocenie najładniejsza ulica Gdańska. To właśnie tam jest największe skupisko sklepów jubilerskich z bursztynowymi produktami. Ceny bardzo różne, asortyment również.

Muzeum inkluzji w bursztynie

Bardzo małe i bardzo ciekawe muzeum, które działa na Wydziale Biologii Uniwersytetu Gdańskiego. Można tam zobaczyć bogatą kolekcję bursztynów z inkluzjami roślinnymi, zwierzęcymi i nieorganicznymi. Minusem jest położenie – daleko od centrum.

Tekst powstał w ramach współpracy z Miastem Gdańsk.